Η «ψευδαίσθηση της αλήθειας»
Η επανάληψη κάνει ένα γεγονός να φαίνεται πιο αληθινό, ανεξάρτητα από το αν είναι ή όχι. Η κατανόηση αυτού του δεδομένου συμβάλλει στην ανάσχεση της προπαγάνδας. «Όσο συχνότερα επαναλαμβάνεται ένα ψέμα τόσο πιο αληθοφανές γίνεται», είναι η ουσία της προπαγάνδας που αποδίδεται στον Ναζί Joseph Goebbels. Οι ψυχολόγοι το αποκαλούν «ψευδαίσθηση της αλήθειας», ένα άκρως επικίνδυνο όπλο στα χέρια ενός προπαγανδιστή.
Οι άνθρωποι τείνουν να αξιολογούν τα αντικείμενα που έχουν δει στο παρελθόν ως πιο πιθανό να είναι αληθινά, ανεξάρτητα από το αν πράγματι είναι, πιθανόν γιατί είναι πιο εξοικειωμένοι με αυτά. Έτσι, όλοι, από διαφημιστές έως πολιτικοί εκμεταλλεύονται αυτό το χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ψυχολογίας. Όμως, αυτό το δεδομένο δεν έχει τελικά σημαντικό αντίκτυπο στις εδραιωμένες πεποιθήσεις των ανθρώπων. Εάν όντως ήταν εφικτό να κάνουμε το ψέμα να ακούγεται 100% αληθινό με την επανάληψη, δεν θα χρειαζόμασταν άλλες τεχνικές πειθούς. Βασικό εμπόδιο σε αυτό είναι η ήδη αποκτηθείσα γνώση. Ακόμα κι αν ένα ψέμα ακούγεται εύλογο, δεν παραμερίζουμε αυτόματα αυτά που γνωρίζουμε μόνο και μόνο επειδή ακούσαμε το ψέμα επανειλημμένα. Οι επιστήμονες ερεύνησαν την αλληλεπίδραση της ψευδαίσθησης της αλήθειας με τις προηγούμενες γνώσεις μας. Χρησιμοποίησαν αντιστοιχισμένες αληθινές και μη αληθινές δηλώσεις, αλλά και χωριστά στοιχεία ανάλογα με το πόσο πιθανό ήταν να γνωρίζουν οι συμμετέχοντες την αλήθεια:
• “Το Έβερεστ είναι το ψηλότερο βουνό στη Γη”: είναι ένα παράδειγμα ενός “γνωστού” αντικειμένου, το οποίο τυχαίνει να είναι αληθινό, και
• “Το Mont Blanc είναι το ψηλότερο βουνό στη Γη”: είναι ένα μη αληθινό στοιχείο, για το οποίο οι άνθρωποι είναι πιθανό να γνωρίζουν την αλήθεια.
Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η ψευδαίσθηση της αλήθειας λειτούργησε εξίσου για το γνωστό όσο και για το άγνωστο, υποδηλώνοντας ότι η αποκτηθείσα γνώση δεν εμποδίζει απαραίτητα τον επηρεασμό της κρίσης μας ως προς την αλήθεια.
Οι ερευνητές πραγματοποίησαν μια άλλη μελέτη στην οποία οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να αξιολογήσουν πόσο αληθές φαινόταν κάθε δεδομένο σε μια κλίμακα έξι σημείων και μία όπου απλώς ταξινόμησαν κάθε γεγονός ως “αληθινό” ή “ψευδές”. Η επανάληψη ώθησε προς τα πάνω το μέσο στοιχείο στην κλίμακα των έξι βαθμών και αύξησε τις πιθανότητες ενός δεδομένου να κατηγοριοποιηθεί ως αληθές. Πράγματι λοιπόν, η επαναληπτικότητα μιάς δήλωσης την καθιστά πιο πιστευτή. Αυτό αποτελεί βέβαια προσβολή για τον ανθρώπινο ορθολογισμό, αλλά λαμβάνοντας υπόψιν τα πραγματικά στοιχεία η εικόνα ευτυχώς βελτιώνεται. Αυτό που βρήκαν οι ερευνητές, είναι ότι την μεγαλύτερη επίδραση στην πιθανότητα μια δήλωση να κριθεί τελικά ως αληθινή ήταν …..αν ήταν πραγματικά αληθινή. Δηλαδή, η «προπαγανδιστικού» επιπέδου επαναληπτικότητα της «ψευδαίσθησης της αλήθειας» δεν μπορούσε να καλύψει την αλήθεια. Με ή χωρίς επανάληψη, οι άνθρωποι ήταν πιθανότερο να πιστέψουν τα πραγματικά γεγονότα σε αντίθεση με τα ψέματα. Αυτό δείχνει κάτι θεμελιώδες για τις πεποιθήσεις μας: η επανάληψη έχει τη δύναμη να κάνει τα πράγματα να ακούγονται πιο αληθινά, αλλά δεν φτάνει στο σημείο να «υπερκεράσει» τη γνώση. Αυτό αποδίδεται στην τάση να παραμένουμε αυστηρά λογικοί σχετικά με τις πληροφορίες. Είναι αδύνατο κάθε φορά που ακούμε κάτι να το αξιολογούμε σε σχέση με όσα ήδη γνωρίζουμε. Πρέπει να λαμβάνουμε γρήγορες αποφάσεις, επομένως υιοθετούμε δοκιμασμένες συντομεύσεις που είναι συχνότερα σωστές παρά εσφαλμένες.
Αν η επαναληπτικότητα ήταν το μόνο πράγμα που επηρέαζε αυτό που πιστεύαμε, θα είχαμε πρόβλημα, αλλά ευτυχώς δεν είναι. Μπορούμε να βασιζόμαστε στις δυνάμεις του νου, αλλά και αυτές είναι πεπερασμένες. Το μυαλό πέφτει θύμα της ψευδαίσθησης της αλήθειας, επειδή ενστικτωδώς κρίνουμε πόσο εύλογο και αληθές είναι κάτι. Συχνά αυτό λειτουργεί. Κάποιες φορές μας παραπλανά. Μπορούμε να προστατευθούμε ελέγχοντας διπλά γιατί πιστεύουμε σε αυτό που κάνουμε –είναι εύλογο επειδή είναι αλήθεια ή επειδή έχει αναφερθεί επανειλημμένα; Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι συγγραφείς παρέχουν βιβλιογραφικές αναφορές -για την παρακολούθηση της προέλευσης οποιαδήποτε αξίωσης. Όμως, τμήμα της προφύλαξης από τις ψευδαισθήσεις είναι η υποχρέωση να σταματήσουμε να επαναλαμβάνουμε τα ψεύδη. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα αληθινά γεγονότα έχουν σημασία. Εάν επαναλαμβάνουμε πράγματα χωρίς να ελέγχουμε εάν είναι αληθινά, διευκολύνουμε τη αλληλοεπικάλυψη ψεμάτων και αλήθειας. Ας σκεφτόμαστε λοιπόν καλά πριν επαναλάβουμε, καθώς μπορεί να συμβάλλουμε στην σύγχρονη πανδημία της «ψευδαίσθησης της αλήθειας».
