Πώς μας επηρεάζουν οι γνωστικές προκαταλήψεις;
Οι γνωστικές προκαταλήψεις ή μεροληψίες (cognitive biases) περιγράφουν ένα σύνολο στρατηγικών λήψης αποφάσεων, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και χρησιμοποιούμε πληροφορίες. Στην αρχή η ορολογία χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τα υποτιθέμενα ελαττωματικά πρότυπα απαντήσεων σε προβλήματα κρίσης και λήψης αποφάσεων. Γενικότερα, η χρήση των γνωστικών προκαταλήψεων απλοποιεί την επεξεργασία πληροφοριών και διευκολύνει τη γρήγορη λήψη αποφάσεων, άρα εξοικονομεί χρόνο και ενέργεια. Στην πράξη με βάση τις γνωστικές μας προκαταλήψεις δημιουργούμε τη δική μας «υποκειμενική πραγματικότητα» και τείνουμε να αντιλαμβανόμαστε τις πληροφορίες μέσα από το φίλτρο των δικών μας εμπειριών και προτιμήσεων. Το αποτέλεσμα είναι να είμαστε επιρρεπείς σε αυθαίρετα ή λανθασμένα συμπεράσματα, εφόσον δε βασιζόμαστε σε ξεκάθαρες αποδείξεις για να αξιολογήσουμε ένα γεγονός ή μια κατάσταση. Με απλά λόγια οι γνωστικές προκαταλήψεις περιγράφουν συστηματικά λάθη στη διαδικασία της σκέψης μας.
Τις τελευταίες έξι δεκαετίες, με βάση τις έρευνες για την ανθρώπινη κρίση και τη λήψη αποφάσεων, έχει αναδεχθεί ένας μεγάλος κατάλογος γνωστικών προκαταλήψεων. Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί τουλάχιστον 180 «τύποι» (βλ. Cognitive Bias Codex των J. Manoogian III και B. Benson), οι οποίοι μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τέσσερις κατηγορίες:
• προκαταλήψεις που επηρεάζουν τη μνήμη μας για άτομα, γεγονότα και πληροφορίες
• προκαταλήψεις που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε συγκεκριμένα γεγονότα και ανθρώπους
• προκαταλήψεις που επηρεάζουν τον τρόπο λήψης αποφάσεων
• προκαταλήψεις που χρησιμοποιούμε, όταν έχουμε πολύ λίγες πληροφορίες και πρέπει να «συμπληρώσουμε τα κενά».
Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
• προκατάληψη επιβεβαίωσης (confirmation bias), αφορά την τάση των ανθρώπων να αναζητούν πληροφορίες και δεδομένα που επιβεβαιώνουν τις προϋπάρχουσες ιδέες τους, ενώ παράλληλα αγνοούν αντίθετες πληροφορίες.
• εφέ Dunning-Kruger (Dunning–Kruger effect), σχετίζεται με την απλοϊκή κατανόηση μιας περίπλοκης ιδέας, επειδή η γνώση που έχει κατακτήσει κάποιος σχετικά με αυτήν είναι απλή ή ελλιπής.
• προκατάληψη υποστήριξης επιλογής (choice-supportive bias), περιγράφει την τάση των ανθρώπων να επικεντρώνονται υπερβολικά στα οφέλη των επιλογών τους και να ελαχιστοποιούν τα ελαττώματα ή μειονεκτήματα αυτών.
• μεροληψία διαθεσιμότητας ή ευρετική διαθεσιμότητα (availability bias ή availability heuristic), αναφέρεται στην τάση να χρησιμοποιούμε τις πληροφορίες που θυμόμαστε πιο εύκολα ως έγκυρες, και να αγνοούμε εναλλακτικές λύσεις ή απόψεις.
Τι μπορούμε να κάνουμε;
Φυσικά δεν χρειάζεται να μάθουμε κάθε τύπο γνωστικής προκατάληψης που έχει μελετηθεί για να επιβεβαιώσουμε ή να εντοπίσουμε πόσο μας επηρεάζει. Αν κάνουμε όμως ένα βήμα πίσω και αναγνωρίσουμε την πιθανότητα να λειτουργούμε με βάση κάποιες γνωστικές προκαταλήψεις γινόμαστε σταδιακά πιο ευέλικτοι, αποτελεσματικοί και δημιουργικοί. Όταν στοχαζόμαστε σε σχέση με τις πιθανές προκαταλήψεις μας – όποιες κι αν είναι αυτές, ανεξάρτητα από την ονομασία ή την περιγραφή τους – καταφέρνουμε να επικοινωνήσουμε καλύτερα και μαθαίνουμε να ανακαλύπτουμε εναλλακτικές και αποτελεσματικές λύσεις με κάθε ευκαιρία. Παρόλο που δεν είναι εύκολο να αμφισβητήσουμε τις προκαταλήψεις μας, αν διατηρήσουμε μια κριτική στάση μπορούμε θα επωφεληθούμε περισσότερο σε προσωπικό επίπεδο, αλλά και βελτιώνοντας την επαφή μας με τους άλλους.
Διαβάστε ακόμη:
Ποιες είναι οι κατηγορίες των ατόμων όταν λαμβάνουν μία απόφαση; – Μέρος 1
Ποιες είναι οι κατηγόριες των ατόμων όταν λαμβάνουν μία απόφαση; – Μέρος 2
